Uchwała nº Z.U. 1996 / 2 / 15; OTK 1996 t. I s. 241-254 of Trybunału Konstytucyjnego (Polska), April 30, 1996

• President: Andrzej Zoll
• Resolution Date: April 30, 1996
• Issuing Organization: Trybunału Konstytucyjnego (Polska)

UCHWALA*

z dnia 30 kwietnia 1996 r.

Sygn. akt W. 18/95

w sprawie ustalenia powszechnie obowiązującej wykladni art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za dzialalność na rzecz niepodleglego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. Nr 34, poz. 149; zm.: z 1993 r. Nr 36, poz. 159; z 1995 r. Nr 28, poz. 143), w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 20 lutego 1993 r. (Dz.U. Nr 36, poz. 159)

Trybunal Konstytucyjny w pelnym skladzie:

Andrzej Zoll - przewodniczący, sprawozdawca

Zdzislaw Czeszejko-Sochacki

Tomasz Dybowski

Lech Garlicki

Stefan J. Jaworski

Krzysztof Kolasiński

Wojciech Lączkowski

Ferdynand Rymarz

Wojciech Sokolewicz

Janusz Trzciński

Blażej Wierzbowski

po rozpoznaniu na posiedzeniach w dniach 16, 17 i 30 kwietnia 1996 r. w trybie art. 13 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r.o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. z 1991 r. Nr 109, poz. 470; zm.: z 1993 r. Nr 47, poz. 213; z 1994 r. Nr 122, poz. 593; z 1995 r. Nr 13, poz. 59) wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich o ustalenie powszechnie obowiązującej wykladni art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za dzialalność na rzecz niepodleglego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. Nr 34, poz. 149; zm.: z 1993 r. Nr 36, poz. 159; z 1995 r. Nr 28, poz. 143) w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 20 lutego 1993 r. (Dz.U. Nr 36, poz. 159) przez wyjaśnienie:

- czy użyte w tym przepisie określenie "terytorium Polski" oznacza terytorium Państwa Polskiego także po wschodniej stronie linii Curzona, w granicach ustalonych Traktatem Ryskim z 18 marca 1921 r., istniejących do czasu ratyfikacji w dniu 5 lutego 1946 r. umowy o polsko-radzieckiej granicy państwowej między Rzeczpospolitą Polską i ZSRR, podpisanej w Moskwie dnia 16 sierpnia 1945 r. (Dz.U. Nr 35, poz. 167 i 168 z 1947 r.)

ustalil:

* tekst sentencji opublikowany zostal w Dz.U. Nr 63, poz. 304.

Art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za dzialalność na rzecz niepodleglego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. Nr 34, poz. 149; zm.: Dz.U. z 1993 r. Nr 36, poz. 159; z 1995 r. Nr 28,

poz. 143) w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 20 lutego 1993 r. (Dz.U. Nr 36, poz. 159) odnosi się - przy uwzględnieniu określonych w tym przepisie przeslanek szczególowych - do "ziem polskich" wchodzących w sklad terytorium Państwa Polskiego w dniu 1 stycznia 1944 r. (art. 1 powolanej ustawy), a więc także do tej części terytorium Państwa Polskiego, która znajdowala się na wschód od tzw. linii Curzona, stosownie do granicy ustalonej w Traktacie Ryskim z 18 marca 1921 r. (Dz.U. z 1921 r. Nr 49, poz. 299).

Uzasadnienie:

I

1. Rzecznik Praw Obywatelskich 7 grudnia 1995 r. zglosil wniosek o ustalenie powszechnie obowiązującej wykladni art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za dzialalność na rzecz niepodleglego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. Nr 34, poz. 149; zm.: z 1993 r. Nr 36, poz. 159; z 1995 r.

   Nr 28, poz. 143) w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 20 lutego 1993 r. (Dz.U. Nr 36,

   poz. 159), zwanej dalej "ustawą lutową" - przez wyjaśnienie, czy "użyte w tym przepisie określenie "terytorium Polski" oznacza terytorium Państwa Polskiego także po wschodniej stronie linii Curzona, w granicach ustalonych Traktatem Ryskim z dnia 18 marca 1921 r., istniejących do czasu ratyfikacji w dniu 5 lutego 1946 r. umowy o polsko-radzieckiej granicy państwowej między Rzeczpospolitą Polską i ZSRR, podpisanej w Moskwie dnia 16 sierpnia 1945 r. (Dz.U. Nr 35, poz. 167 i 168 z 1947 r.)".

   Stosownie do art. 8 ust. 1 ustawy z 23 lutego 1991 r. osobie, wobec której stwierdzono nieważność orzeczenia, przysluguje od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wynikle z wydania takiego orzeczenia. W razie śmierci tej osoby, uprawnienie to przechodzi na malżonka, dzieci i rodziców.

   W dokonanej "ustawą lutową" nowelizacji uzupelniono przepis art. 8, traktujący o odpowiedzialności odszkodowawczej, nową normą prawną w postaci ustępu 2a, wedlug której uprawnienie do odszkodowania " przysluguje również osobom mieszkającym obecnie bądź w chwili śmierci w Polsce, represjonowanym przez radzieckie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości lub organy pozasądowe, dzialające na mocy porozumienia zawartego 26 lipca 1944 r. między Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego i Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich o stosunkach między radzieckim wodzem naczelnym a polską administracją po wkroczeniu wojsk radzieckich na terytorium Polski, za dzialalność na rzecz niepodleglego bytu Państwa Polskiego lub z powodu takiej dzialalności". Na tle orzecznictwa sądów powszechnych oraz ich niejednolitej praktyki przyznawania osobom bezzasadnie represjonowanym odszkodowań, w szczególności na podstawie ust. 2a art. 8 "ustawy lutowej" - Izba Karna Sądu Najwyższego w skladzie 7 sędziów podjęla uchwalę w sprawie I KZP 5/95 stwierdzającą, że zasadę terytorialności wyrażoną w art. 7 porozumienia z 26 lipca 1944 r. i ujętą w sformulowaniu "(...) po wkroczeniu wojsk radzieckich na terytorium Polski" należy rozumieć jako część terytorium Państwa Polskiego na zachód od tzw. linii Curzona z modyfikacjami wynikającymi z treści porozumienia z 27 lipca 1944 r. zawartego między PKWN a rządem ZSRR w "sprawie granic Polski".

   Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich ta konstatacja w uchwale Sądu Najwyższego spowodowala w konsekwencji to, iż polskim patriotom walczącym o suwerenną Polskę na wschód od linii Curzona, represjonowanym przez organy radzieckie z tych samych powodów

   i w określonych w porozumieniu z 26 lipca 1944 r. okolicznościach faktycznych, jak na zachód od tej linii - nie przyslugują odszkodowania, ani też zadośćuczynienie. We wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich podważa się w tej części zasadność omawianej uchwaly Sądu Najwyższego ze względu na dobro spoleczne, nierówność wobec prawa, a także nieprzekonującą argumentację "wykraczającą poza sferę wykladni funkcjonalnej, historycznej oraz praktycznych faktów dokonanych".

   W odniesieniu do zasady terytorialności Państwa Polskiego w latach 1944-1945 ujętej w porozumieniu z 26 lipca 1944 r. i stanowiącej przedmiot wniosku, Rzecznik Praw Obywatelskich nie dostrzega merytorycznie iunctim z porozumieniem z 27 lipca 1944 r. o granicach Polski. To ostatnie - zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich - "bylo aktem pozbawionym elementu normatywnego, bowiem nie uchylalo, gdyż nie moglo uchylić z uwagi na brak kompetencji ze strony PKWN nie będącego organem rządowym, postanowień Traktatu Ryskiego".

   Występujące nadto na tle porozumienia z 26 lipca 1944 r. oraz omówione w jednym z fragmentów uchwaly Sądu Najwyższego pojęcie "strefy operacji wojennych" Rzecznik Praw Obywatelskich uznaje za mniej istotne jako "wyplywające raczej z przeslanek teoretycznych".

   Istota wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich sprowadza się więc do takiej interpretacji

   art. 8 ust. 2a "ustawy lutowej", wedlug której określenie "terytorium Polski" integralnie związane z treścią niektórych artykulów porozumienia z 26 lipca 1944 r. oznacza terytorium Państwa Polskiego także po wschodniej stronie linii Curzona wedlug granicy ustalonej Traktatem Pokoju (Ryskim) z 18 marca 1921 r. i istniejącej do czasu ratyfikacji w dniu 5 lutego 1946 r. umowy o polsko-radzieckiej granicy państwowej z dnia 16 sierpnia 1945 r. (Dz.U. Nr 35, poz. 167 i 168 z 1947 r.).

2. Prokurator Generalny w piśmie z 11 marca 1996 r. nie podzielil poglądu Rzecznika Praw Obywatelskich. Jego zdaniem dodanie "ustawą lutową" nowego przepisu art. 8 ust. 2a jest jedynie odstępstwem i to w wąskim zakresie od wiodącej reguly braku odpowiedzialności Państwa Polskiego za dzialalność organów radzieckich jako organów obcego państwa. Wyjątek ten zostal wprowadzony dwustronnym porozumieniem z 26 lipca 1944 r. i byl oparty na częściowej rezygnacji z suwerenności jurysdykcyjnej organów polskich na rzecz organów radzieckich.

   W sprawie kryterium terytorialności Państwa Polskiego w latach 1944-1945, Prokurator Generalny nawiązal do porozumienia z 27 lipca 1944 r. zatytulowanego "w sprawie granic Polski", które - Jego zdaniem - "przesądzilo jak daleko na wschód rozciągal się obszar administrowany przez PKWN... Zatem tylko...